Θεοφανώ

Όνομα αυτοκρατειρών της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. 1. Αυτοκράτειρα του Βυζαντίου (αρχές 9ου αι.). Ήταν ανιψιά της βασίλισσας Ειρήνης και σύζυγος του Σταυρακίου, γιου του αυτοκράτορα Νικηφόρου A’ (802-811). Εξαιτίας του τραυματισμού του στη μάχη κατά των Βουλγάρων το 811, o Σταυράκιος αποφάσισε να παραχωρήσει τον θρόνο στη Θ., αλλά δεν πρόλαβε να πραγματοποιήσει το σχέδιό του γιατί εκθρονίστηκε από τους πατρίκιους Θεοφάνη και Στέφανο, που έσπευσαν να ανακηρύξουν αυτοκράτορα τον κουροπαλάτη Μιχαήλ Ραγκαβέ. Τότε o Σ. έγινε μοναχός και μετά τον θάνατό του, η Θ. αποσύρθηκε σε μοναστήρι, όπου παρέμεινε έως το τέλος της ζωής της. 2. Αυτοκράτειρα του Βυζαντίου και αγία της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας (867 – 897). Η Θ. ήταν σύζυγος του αυτοκράτορα Λέοντα του Σοφού αλλά δεν έζησε ποτέ σε αρμονία με τον σύζυγό της και ιδιαίτερα μετά την άνοδό του στον θρόνο (886). Διοχέτευσε τότε τη δραστηριότητά της στις προσευχές, στη νηστεία και στις αγαθοεργίες προς τους φτωχούς και όσους υπέφεραν. Μετά τον θάνατο του μοναδικού της παιδιού, της Ευδοκίας, αποσύρθηκε στη μονή των Βλαχερνών, όπου πέθανε σε ηλικία τριάντα ετών. Τάφηκε στον ναό των Αγίων Αποστόλων. Η μνήμη της τιμάται στις 16 Δεκεμβρίου. 3. Αυτοκράτειρα του Βυζαντίου (10ος αι.). Υπήρξε σύζυγος του αυτοκράτορα Ρωμανού B’ (956) και στη συνέχεια του Νικηφόρου Φωκά (963) και μητέρα του Βασιλείου B’ του Βουλγαροκτόνου. Πολύ όμορφη, υπερβολικά φιλόδοξη, χωρίς ηθικές αρχές, η Θ. διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ιστορία του Βυζαντίου με τις εγκληματικές της ενέργειες, ενώ ταυτόχρονα έφερε στη ζωή έναν από τους μεγαλύτερους αυτοκράτορες του Βυζαντίου. Μετά τον γάμο της με τον Ρωμανό B’ ανέλαβε δεσπόζουσα θέση στη ζωή των ανακτόρων, ενώ η μητέρα του Ρωμανού πέριήλθε σε αφάνεια και οι πέντε αδελφές του κλείστηκαν σε μοναστήρι. Ο πρόωρος θάνατος του Ρωμανού –που θεωρήθηκε ύποπτος από διάφορους βυζαντινούς ιστορικούς– έφερε στην εξουσία τη Θ. ως επίτροπο των ανήλικων παιδιών της, Βασιλείου και Κωνσταντίνου. Για να εξασφαλίσει τη θέση της η Θ. αποφάσισε να καλέσει ως κηδεμόνα και συμβασιλέα των παιδιών της τον δημοφιλέστατο τότε και ισχυρό στρατηγό Νικηφόρο Φωκά –στον οποίο οφειλόταν το μεγάλο στρατιωτικό κατόρθωμα της ήττας των Αράβων της Κρήτης και της ανακατάληψης του νησιού (961)– και να τον παντρευτεί. Η αντίθεση ωστόσο ανάμεσα στις προσωπικότητες της Θ. και του Φωκά –o οποίος ήταν περίφημος συνδυασμός ασκητή και στρατιώτη– ώθησε τη Θ. να συνδεθεί με τον στρατηγό Τσιμισκή, τον οποίο διευκόλυνε, μετά τη σύγκρουσή του με τον Φωκά, στην οργάνωση της δολοφονίας του αυτοκράτορα (969). Η ταχύτητα με την οποία o Τσιμισκής πραγματοποίησε το σχέδιό του εξουδετέρωσε κάθε αντίδραση. Όμως o πατριάρχης Πολύευκτος, εκτός από την τιμωρία των συνενόχων, επέβαλε στον Τσιμισκή, πριν τον στέψει, να εξορίσει τη Θ., η οποία επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη μόνο μετά τον θάνατο του Τσιμισκή (976), όταν ανέβηκαν στον θρόνο τα παιδιά της· όμως δεν έπαιξε πια κανένα ρόλο στη ζωή των ανακτόρων. Η αυτοκράτειρα Θεοφανώ, σε ανάγλυφο από ελεφαντοστό (Μουσείο Κλινί, Παρίσι).